Ustawa o jawności życia publicznego na straży skutecznej antykorupcji

23 października 2017 r. opublikowano projekt ustawy o jawności życia publicznego

Nowe regulacje uporządkują podejście do przeciwdziałania korupcji w Polsce, a przez to istotnie wpłyną na wzmocnienie przejrzystości i jakości procesów zarządzania zarówno w sferze publicznej, jak i prywatnej w Polsce

Głównym celem ustawy ma być wzmocnienie transparentności polskiego państwa poprzez uporządkowanie istniejących rozwiązań i wprowadzenie nowych, wzorowanych na zachodnim porządku prawnym. Ustawa w dużym stopniu wpłynie więc na takie obszary jak przejrzystość działań w sferze publicznej oraz przeciwdziałanie korupcji.

W myśl zapisów projektu wszystkie firmy, które w ostatnich 2 latach obrotowych zatrudniały min. 50 pracowników lub osiągnęły roczne obroty netto powyżej 10 mln EUR (aktywa bilansowe 10 mln EUR) będą zobowiązane do wdrożenia skutecznych mechanizmów antykorupcyjnych.

Wdrożenie nowych przepisów będzie miało bezpośredni wpływ na funkcjonowanie przedsiębiorstw, zarówno z sektora finansów publicznych, jak i firm prywatnych

Ustawa w zaproponowanym kształcie ma zastępować trzy inne dotychczas obowiązujące regulacje:

ograniczenie działalności gospodarczej osób pełniących funkcje publiczne,
ustawę o lobbingu,
ustawę o dostępie do informacji publicznej.

Jej zakres ma również objąć dotychczas nieregulowane kwestie mechanizmów antykorupcyjnych oraz systemów anonimowego sygnalizowania o nieprawidłowościach w sektorze przedsiębiorstw prywatnych.

W myśl nowego prawa przedsiębiorcy będą musieli wdrożyć wymagane rozwiązania, a zakres i skala trudności są wciąż niełatwe do przewidzenia. Tempo konsultacji może jednak sugerować rychłe przyjęcie nowych wytycznych przez Parlament – możliwe, że jeszcze przed końcem bieżącego roku kalendarzowego.

10 mln PLN

maksymalna kara za nieprzestrzeganie nowych przepisów

Procedury antykorupcyjne zawarte w ustawie o jawności życia publicznego

Proponowana ustawa wprowadza obowiązek stosowania procedur antykorupcyjnych dla średnich i dużych przedsiębiorstw oraz jednostek sektora publicznego. Jak wynika z zapisów projektu ustawy, przedsiębiorstwa będą zobowiązane do przygotowania i efektywnego stosowania wewnętrznych procedur antykorupcyjnych. Wśród takich rozwiązań, według ustawodawcy powinny znaleźć się m.in.:

opracowanie i skuteczne wdrożenie kodeksu etyki,
określenie sposobów/procedur informowania organów o nadużyciach korupcyjnych (tzw. system whistleblowing),
szkolenie pracowników i uświadamianie ich w zakresie odpowiedzialności karnej w przypadku dopuszczenia się korupcji,
wdrożenie wewnętrznych procedur dotyczących otrzymywania prezentów i innych korzyści przez pracowników,
przeciwdziałanie tworzeniu „funduszy korupcyjnych”, które umożliwiają finansowanie nieuczciwych płatności,
stosowanie w umowach klauzul antykorupcyjnych.

Proponowane narzędzia i procedury mają na celu zarówno prewencję, jak i detekcję korupcji, umożliwienie jej finansowania, a także szybkie i sprawne informowanie o nieprawidłowościach. Nie bez znaczenia pozostają kary za niedostosowanie się do nowych wymogów. Grzywny mogą sięgać nawet 10 mln zł, a zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne może obowiązywać nawet przez 5 lat.

Sygnaliści pod specjalną ochroną ustawy o jawności życia publicznego

Szczególne miejsce w projekcie ustawy o jawności w życiu publicznym zajmuje zagadnienie ochrony sygnalistów. Nadawanie statusu „sygnalisty” przez prokuratora osobie, która w dobrej wierze i w imię wyższego dobra informuje o przestępstwie korupcyjnym w urzędzie lub przedsiębiorstwie, to nowość w polskim ustawodawstwie. Na wzór międzynarodowych rozwiązań, takich jak ustawa francuska „Sapin II”, brytyjska „Bribery Act” lub amerykańska „Foreign Corrupt Practices Act” – polska ustawa wprowadza instytucję sygnalisty, który będzie ustawowo chroniony przed działaniami odwetowymi. Wśród środków ochronnych zaproponowano zwrot kosztów ochrony prawnej, zakaz wypowiedzenia umowy o pracę czy dwuletnią odprawę w przypadku rozwiązania umowy o pracę bez zgody prokuratora.

Do tej pory sygnaliści w obawie o utratę pracy oraz inne formy odwetu zazwyczaj nie informowali ani pracodawców, ani tym bardziej przedstawicieli poszczególnych służb, o nieprawidłowościach, do których dochodziło w firmach. Pomimo licznych postulatów i oddolnych działań ze strony środowisk związanych z ochroną praw człowieka i praw pracowniczych, zjawisko whistleblowing’u przez bardzo długi czas nie było przedmiotem inicjatyw ustawodawczych. Dopiero niedawno korzyści z niego płynące zostały docenione przez takie instytucje jak UOKiK czy ZUS, które z powodzeniem udostępniły sygnalistom kanały do informowania o nadużyciach.

Pełna jawność sektora publicznego

Przejrzystość działań w sektorze publicznym jest koronnym zagadnieniem zaprezentowanego projektu ustawy. Ustawa nie tylko wprowadza ujednolicony formularz oświadczeń majątkowych, ale i rozszerza listę osób zobowiązanych do jego składania. Oświadczenia te, za wyjątkiem składanych przez pracowników służb, będą później ujawniane w BIP. Co istotne – podanie nieprawdy, zatajenie prawdy lub niezłożenie oświadczenia będzie mogło skutkować pozbawieniem wolności do lat pięciu.

Inną kwestią jest objęcie zakazem zasiadania we władzach spółek prawa handlowego lub wykonywania na ich rzecz jakichkolwiek odpłatnych zajęć przez zarządzających jednostkami samorządowymi, administracji powiatowej i jednostkami administracji rządowej w województwie.

Ustawa mówi także o zakazie dla osób pełniących funkcje publiczne podejmowania pracy u przedsiębiorcy, wobec którego funkcjonariusze podejmowali decyzje – wcześniej obowiązujący roczny zakaz został wydłużony do lat 3. Osoby, które pracują na takich stanowiskach będą zobowiązane do rezygnacji z nich lub będą mogły zwrócić się do nowo powołanej Komisji ds. Rozstrzygania Konfliktów Interesów funkcjonującej przy Prezesie Rady Ministrów, z wnioskiem o zgodę na taką działalność. Działanie wbrew zakazowi może wiązać się z różnymi karami – od grzywny, poprzez ograniczenie wolności dla takiego pracownika, aż do półmilionowej kary dla przedsiębiorcy zatrudniającego takich pracowników wbrew zakazowi.

Jednostki sektora finansów publicznych oraz przedsiębiorstwa z min. 10% udziałem Skarbu Państwa będą miały obowiązek upubliczniania wszystkich zawieranych umów cywilnoprawnych. Obowiązek prowadzenia jawnego rejestru umów cywilnoprawnych będzie realizowany za pośrednictwem BIP lub stron internetowych poszczególnych podmiotów objętych tym zapisem. Będzie on dotyczył jednostek sektora finansów publicznych, przedsiębiorstw państwowych, instytutów badawczych oraz spółek zobowiązanych (w tym głównie spółki z udziałem ponad 10% Skarbu Państwa). Przy czym te ostatnie będą raportować dane z rejestru bezpośrednio do CBA z wyłączeniem jawności ze względu na zachowanie tajemnicy przedsiębiorstwa.

Proponowane zmiany w dużym stopniu regulują podejście do przeciwdziałania korupcji w Polsce, jednocześnie wzmacniając system kar i sankcji grożących nieuczciwym przedsiębiorcom i przedstawicielom sektora publicznego

Prowadzone obecnie konsultacje publiczne zapewne wpłyną na ostateczny kształt projektu ustawy oraz pozwolą dopracować jej kluczowe zapisy.

Nowa regulacja stawia na efektywność rozwiązań oraz penalizuje pozorność podejmowanych działań i ewentualne zaniedbania w zakresie realizacji standardów antykorupcyjnych. Sprostanie tym wymogom niewątpliwie będzie stanowiło duże wyzwanie dla przedsiębiorstw i instytucji, ale spodziewane efekty mogą w dużym stopniu wzmocnić przejrzystość i jakość procesów zarządzania zarówno w sferze publicznej, jak i prywatnej w Polsce.