Alert Prawny: Odpowiedzialność karna podmiotów zbiorowych

25/10/22

Projekt przełomowej reformy zasad odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione

Na stronach Rządowego Centrum Legislacji opublikowany został projekt nowelizacji ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Przyjęcie projektu w proponowanym kształcie zrewolucjonizowałoby to, jak w praktyce wygląda odpowiedzialność firm za naruszenie norm prawa karnego.

Zmiany w tym zakresie zapoczątkowano już przy okazji nowelizacji przepisów o odpowiedzialności za przestępstwa środowiskowe (pisaliśmy o tym tutaj), natomiast obecnie proponowana nowelizacja wprowadza więcej znacznie bardziej radykalnych rozwiązań.

W uzasadnieniu projektu wskazuje się, że zastosowanie dotychczasowych przepisów było znikome – przedstawione statystyki ujawniają, że spraw dotyczących odpowiedzialności podmiotów zbiorowych trafiało do sądu co najwyżej 20-30 rocznie, prawomocne skazania zdarzały się kilkanaście razy w roku, a kary wyższe niż kilka tysięcy złotych – w pojedynczych przypadkach.

Omawiana nowelizacja ma to zmienić. Przygotowane w projekcie reformy są rozległe i mają na celu usprawnienie postępowań oraz ułatwienie przypisania odpowiedzialności podmiotom zbiorowym.

Poniżej znajdziecie Państwo kluczowe, w naszej ocenie, zmiany przewidziane w omawianym projekcie.

Duży musi więcej

Projekt nakierowany jest na sankcjonowanie dużych przedsiębiorstw, rozumianych jako podmioty zatrudniające przynajmniej 500 pracowników albo osiągających roczny obrót netto przynajmniej 100 mln euro. Zdaniem ustawodawcy, wyrażonym wprost w uzasadnieniu projektu, podmioty o tej skali powinny być zdolne do wdrożenia wewnętrznych procedur zapewniających zgodność. Wybrzmiewa z tego pewna przestroga: podmioty zbiorowe albo wykażą odpowiednią staranność w zakresie compliance prawnego, albo będą ryzykować poważnymi sankcjami nakładanymi w ramach nowych przepisów.

Dodatkowo, nowelizacja zakłada zwiększenie możliwości pociągnięcia do odpowiedzialności spółek w przypadku ich łączenia, podziału i przekształcenia, co dotąd było znacznie utrudnione. Istotnym novum jest zaproponowanie solidarnej odpowiedzialności nabywcy przedsiębiorstwa lub jego części za zapłatę kary pieniężnej, wykonania przepadku oraz zapłaty roszczenia cywilnego lub nawiązki w sytuacji gdy nabycie przedsiębiorstwa lub jego części nastąpiło pod tytułem darmym albo za cenę rażąco odbiegającą od wartości rynkowej. Powyższe zmiany oznaczają, że ryzyka związane z brakiem staranności w obszarze compliance będą miały dużo większe znaczenie przy transakcjach M&A.

Żegnaj prejudykacie!

Drastycznie zmienia się przede wszystkim sama koncepcja odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. Dotąd celem było karanie przedsiębiorców za potencjalnie korzystne dla nich przestępstwa powiązanych z nimi konkretnych osób fizycznych - po tym, jak bezspornie udowodniona została odpowiedzialność karna tych osób na mocy prawomocnego orzeczenia sądowego (tzw. prejudykat).

Rewolucyjność proponowanych zmian polega na wprowadzeniu bezpośredniej odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za określone nieprawidłowości - bez potrzeby skazywania, a nawet w ogóle identyfikowania konkretnego sprawcy, jeśli tylko czyn ten pozostaje w bezpośrednim związku z prowadzoną przez dany podmiot działalnością.

Ponadto, przedsiębiorcy będą też mogli być karani za przestępstwa swoich prokurentów, pełnomocników i pracowników. Usługi w zakresie compliance mogą się okazać tym bardziej przydatne, bo proponowane zmiany kładą nacisk na odpowiedzialność podmiotów zbiorowych za należytą staranność i prawidłowość w wyborze, organizacji i nadzorze osób wykonujących działania w ich imieniu lub interesie.

Wyższe kary i jeszcze więcej odpowiedzialności

Dotychczas ustawa wskazywała katalog przestępstw, z którymi wiązała się odpowiedzialność podmiotów zbiorowych. Przestępstwa spoza tego katalogu nie rodziły ryzyka dla organizacji. Projekt rezygnuje z tego rozwiązania i proponuje karalność za wszystkie przestępstwa i przestępstwa skarbowe.

Nie tylko sam zakres odpowiedzialności podmiotów zbiorowych ma się zwiększyć, ale też dolegliwość nakładanych na nich kar. Proponowane kary pieniężne mają wynosić od 10 tysięcy do aż 30 milionów złotych (dla porównania - obecnie wynoszą one od 1 tysiąca do 5 milionów złotych). Dotąd kara ta nie mogła przekraczać 3% rocznego przychodu spółki. Nowelizacja ma znieść to ograniczenie, według projektu będzie więc można stosować milionowe kary pieniężne nawet w stosunku do spółek, które nie odnotowały w danym roku żadnego przychodu.

Nowe zasady procesowe

Zawarte w nowelizacji zmiany niosą też istotne dla przedsiębiorców nowości procesowe. Przede wszystkim projekt wprowadza instytucję postępowania quasi-wyjaśniającego, które może prowadzić prokurator przed złożeniem wniosku inicjującego postępowanie przeciwko podmiotowi zbiorowemu. W ramach tego postępowania prokurator będzie mógł żądać nadesłania lub przedstawienia akt oraz dokumentów i pisemnych wyjaśnień, przesłuchiwać świadków i zasięgać opinii biegłych, a także przeprowadzać oględziny w celu wyjaśnienia sprawy. Co ciekawe, do tych czynności mają mieć odpowiednie zastosowanie przepisy kodeksu postępowania administracyjnego, a nie kodeksu postępowania karnego, co wzbudza uzasadnione obawy o gwarancje procesowe podmiotu zbiorowego.

Ustawa wprowadza również szczególną możliwość dobrowolnego poddania się odpowiedzialności, wzorowaną na regulacjach kodeksu karnego skarbowego. Przedsiębiorstwa, które zdecydowałyby się na ugodę z prokuratorem, w zamian za informacje i współpracę, po spłacie szkody, mogłyby uchronić się od wielu poważnych sankcji, takich jak zakaz prowadzenia działalności gospodarczej czy korzystania z dotacji. Kara pieniężna pozostałaby w takim wypadku na wysokości do 5, a nie 30 milionów złotych, zaś wyrok nie zostałby wpisany do Krajowego Rejestru Karnego.

Biorąc pod uwagę powyższe, rozwiązania zapewniające przedsiębiorcom aktualną wiedzę o potencjalnych nieprawidłowościach w funkcjonowaniu organizacji - takie jak chociażby odpowiednie systemy zgłaszania i monitorowania nieprawidłowości (whistleblowing) - będą pełniły kluczową rolę w celu umożliwienia przedsiębiorcom skorzystania z instytucji ograniczających odpowiedzialność na gruncie nowelizacji.